Sinterklaas kapoentje

Lieve B

Het is eind november. Dat is de tijd van een gezellige koude, met een dekentje en een tas thee in de zetel en herfstkleuren wanneer je naar buiten kijkt.

Ik hoop dat tegen dat je dit leest, het ook een tijd is waar jij kan uitkijken naar sinterklaas. Je zal oud genoeg zijn om er niet meer in te geloven, maar jong genoeg om nog steeds een cadeautje te krijgen. Ik hoop dat het voor jou een zorgeloos gebeuren mocht zijn, waarin je gewoon feest kon vieren met alle andere kinderen in je omgeving.

Op dit moment is sinterklaas een periode die voor veel mensen van kleur een stressfactor is. Vanaf november, of soms zelfs nog vroeger, beginnen op social media foto’s te circuleren. Mensen die ‘zwarte piet’ delen om de traditie in ere te houden. Vermoeiende discussies waar de meeste mensen gestopt zijn met tegenargumenten te geven, die zijn namelijk overal te vinden, online, in boeken, in getuigenissen. Discussies tussen volwassenen, waar de kinderen al lang niet meer centraal staan.

Voor ons begon dit verhaal in november 2016, toen jouw mams en ik naar televisie keken. We waren toen actief bezig met politiek en keken ‘De afspraak’ op VRT (iets wat we nu zelden of nooit meer doen). In de aflevering was Dalilla Hermans aan het woord, iemand die we toen nog niet kenden maar waar we ondertussen verschillende boeken van hebben in onze kast, waarvan er enkele zijn voorgelezen aan jou. Zij legde uit wat de figuur ‘zwarte piet’ heeft betekent in haar leven. Het was een perspectief dat ik nog nooit had gehoord. Ik keek naar jouw mams en vroeg of zij dat ook zo heeft ervaren, ze knikte.

Het was ons eerste echte gesprek over racisme, B. Op dat moment waren we al drie jaar in een relatie met elkaar, woonden we samen, maar hadden we dit soort gesprekken nog nooit gehad. Het vraagt een zekere vorm van zekerheid, veiligheid, om te weten dat dit kan. Bovendien was jouw mams opgegroeid in een witte omgeving en is zij de meester in zich aanpassen, zoals zoveel mensen van kleur die in een witte omgeving opgroeien. Dus ze had een standaard antwoord klaar als iemand haar vroeg achter racisme, zo ook naar mij: ik heb daar nooit last van gehad. Dat is en was het meest comfortabele antwoord voor witte mensen, en dat voelde jouw mams als geen ander aan.

Mams vertelde mij over de periode rond sinterklaas die steeds met veel stress gepaard ging. Over zelf uitgescholden worden voor ‘zwarte piet’, zowel door kinderen als door volwassenen op straat.  Terwijl ik met veel vreugde en nostalgie terugkeek naar mijn herinneringen van sinterklaas, was dit voor jouw mams niet zo. Ik had zelf nooit de link gelegd met zwarte mensen en zwarte piet, een argument dat veel witte mensen gebruiken in deze discussies, maar het was duidelijk dat andere mensen dit wel deden en daar kon ik niet aan voorbijgaan.

Wat ik toen besefte, en later meer en meer zou beseffen, is dat mijn individuele perspectief en mening er niet toe doen. Dat ik nu eenmaal blinde vlekken heb op de wereld, en onmogelijk kan weten hoe die voor de ander is. Ik kan dat invullen, ik kan daar iets van vinden, maar wat doet dat ertoe? Niemand weet ooit alle antwoorden. Ik kan als witte vrouw dus onmogelijk iets te zeggen hebben over hoe het voor zwarte mensen is om door iets heen te gaan. Ik kan niet in hun schoenen lopen. Al wat ik kan doen is luisteren en mijn research doen.

Dat deed ik dus, B, me inlezen. Dalilla had een boek geschreven aan haar zoon, ‘Brieven aan Cooper en de wereld’, een beetje zoals ik jou brieven schrijf, B. Daarin kwam een voorval dat haar zoon haar vies vond en zwarte piet noemde op heel jonge leeftijd. Haar eigen zoon van kleur, B, ongeveer hetzelfde kleurtje dat jij zal hebben. Dalilla was er terecht van aangedaan. Ik las het boek nog eens terug toen ik wist dat jij zou komen, en was mee aangedaan. Ik zou het verschrikkelijk vinden als jij zo naar jouw mams zou kijken, en zo ook naar jezelf.

Er waren verschillende mensen van kleur die zich uitspraken tegen zwarte piet en soortgelijke ervaringen ermee hadden als Dalilla en jouw mams, het was dus geen alleenstaande zaak. Zwarte mensen komen al in opspraak sinds 1960, zoals ik je later in de brief zal uitleggen. Zwarte mensen die steeds tegen die zesde december en de aanloop ernaar opkeken, als kinderen al. Wat bedoeld was als een feest voor iedereen, is het nooit geweest voor hen.

Het effect dat zwarte piet heeft op zwarte mensen is immens. Zwarte mensen zijn amper gerepresenteerd in de media, zij maken 0,1% uit van wat we zien in de media. Een groot deel ervan is een karikatuur van een zwarte mens, namelijk zwarte piet, die een volledige maand per jaar een rol speelt in de media in Vlaanderen. Dat heeft een effect op hoe zwarte mensen over het algemeen gezien worden: als die karikatuur die zich dom voordoet, of als de boeman die stoute kindjes in een zak komt steken. Ik hoop dat de media gegroeid is tegen dat jij ouder bent, B. Dat je meer mensen zal zien die op jou lijken, maar ook mensen die absoluut niet op jou lijken, zodat je in de media ziet hoe de wereld eigenlijk in elkaar zit. Ik merk nu al een verschil op met enkele jaren geleden, dus ik ben hoopvol dat dit anders is als jij opgroeit.

Hiernaast was er veel te vinden over de oorsprong van sinterklaas en zwarte piet. België (en overigens de rest van de westerse wereld) heeft een nogal lelijk koloniaal verleden, waarover ik in andere brieven gerust meer wil vertellen, en ook de figuur van zwarte piet stoelt daarin. Zwarte piet is niet zwart door de roet in het verhaal van origine, zoals veel mensen in de discussie beweren, maar was in 1850 de zwarte knecht van sinterklaas. In die tijd paste dat in het wereldbeeld, waarin kolonialisme heerste. De afro, dikke lippen en oorbellen bevestigen dat het om een karikatuur van een zwarte persoon gaat, en niet om een witte persoon die zwart is door roet.

Hij was geen positief figuur: sinterklaas was zelf nogal omstreden omwille van zijn barbaarsheid, en kwam vanaf 1600 kinderen bang maken met rammelende kettingen. Deze rol veranderde vanaf zwarte piet er kwam, die de roe overnam (iets om de kinderen mee te slaan) en stoute kinderen in een zak stopte, zodat sinterklaas een goed en heilig man kon blijven. Deze tweedeling was er nog steeds toen ik opgroeide, en is dus amper gegroeid in 150 jaar tijd, B. Er zijn weinig tradities die zo vastgeroest bleven als sinterklaas en zwarte piet, die niet mee gemoderniseerd zijn met het huidige wereldbeeld. Tradities groeien over het algemeen mee. Zoals je weet vieren wij nog steeds kerstmis, maar op een heel andere manier dan jouw oma dat vierde toen zij jong was, waarbij het nog een echt katholiek feest was. Hetzelfde met pasen, dat je waarschijnlijk ook niet meer kent als iets katholieks, maar als een dag met veel chocolade. Er zijn nooit protesten hiertegen geweest, het veranderde spontaan naar iets dat meer bij deze tijd past.

Het schilderen van witte mensen in het zwart wordt ‘blackface’ genoemd. Zo maakten witte mensen entertainment ten tijde van slavernij, waarbij zwarte mensen werden afgebeeld als extreem dom of agressief. Het is een gebruik dat in het buitenland verboden is. De link tussen zwarte piet en ‘blackface’ is overduidelijk voor mensen in het buitenland, die vaak geshockeerd reageren op dit gebruik dat we in Belgie en Nederland nog steeds hebben, maar niet voor ons land zelf.

Al sinds de jaren 1960 vraagt de zwarte gemeenschap om iets hieraan te doen, B. Dat is een lange tijd. Om maar duidelijk te maken: jouw oma was acht jaar in 1960. Elke vraag werd weggewuifd: stop met de dikke lippen, de afro krullen. Er is nooit dialoog gekomen, waardoor de zwarte gemeenschap stopte met vragen om aanpassingen, maar pleitte voor het afschaffen van zwarte piet in zijn geheel. Het is een logisch gevolg op jaren niet gehoord worden.

Vandaag, in november 2023, is er al een enorme verschuiving. De figuur van zwarte piet mag niet meer op social media komen en wordt binnen de twee uur verwijderd. Over het algemeen worden bij sint intochten roetpieten gebruikt, die wit zijn en effectief roetvegen van de schoorsteen hebben. Er komen meer en meer inclusieve pieten in boeken en media. De verandering is ingezet, en ik ben hoopvol dat die nog verder groeit.

In Vlaanderen zijn er enkele steden die nog niet meedoen, en daar is Lier (jouw geboortestad) één van. Ook hier ben ik hoopvol: de verandering is ingezet, en enkele mensen die hieraan koppig blijven vasthouden, zullen uiteindelijk het onderspit delven. Ik weet alleen niet wanneer die verandering komt, en ook niet wanneer sommige mensen zullen stoppen met zich zo druk te maken omwille van deze verandering.

Het helpt om een positief, hoopvol beeld voor ogen te houden, en dat probeer ik te doen voor jou, B. Ik zie ons, jouw mams, jij en ik, staan in de optocht van de sint in Lier. Ik heb jou in mijn armen, een vrolijke kleuter die wijst naar de Sint en zijn roetpieten. Een grote lach op je gezicht. Je mams knipoogt naar mij, ik doe een poging om terug te knipogen (maar zoals je weet, kan ik dat niet). De andere kinderen linken de pieten niet aan de huidskleur van jou en jouw mams, en zijn net als jij gewoon bezig met de snoepjes die worden gegooid, zwaaien vrolijk naar de sint en de pieten en proberen hun aandacht te trekken. We staan daar, onbezorgd deze keer, en trots dat we jou een andere ervaring kunnen geven dan wat jouw mams zelf heeft meegemaakt, op de stappen die ons land hierin gezet heeft.

Liefs

Je mama